Książę Świętopełk II Wielki i jego słynny dokument

W 1219 lub 1220 roku otrzymał panowanie nad Pomorzem Gdańskim po swoim ojcu jako namiestnik krakowskiego seniora, księcia Leszka Białego. Brał udział w polskich wyprawach zbrojnych przeciwko Prusom i związał się blisko z wielkopolskim księciem Władysławem Odonicem, którego siostrę Eufrozynę poślubił. W 1227 r. wykorzystał konflikty między Piastami i ogłosił się samodzielnym, niezależnym od Krakowa księciem, uniezależniając tym samym Pomorze Gdańskie od Polski.

Sam był pośrednio lub bezpośrednio zamieszany w atak na Leszka Białego w czasie spotkania piastowskich książąt w Gąsawie, gdzie Leszek stracił życie.

Od lat 30. XIII w. prowadził wielokrotnie wojny z Zakonem Krzyżackim, Danią, Kujawami, Wielkopolską, Prusami, a także swoimi młodszymi braćmi Samborem i Raciborem. To czas pełni jego rządów - rozbudował swoją administrację, zakładał klasztory - dominikanów w Gdańsku, cystersów w Bukowie pod Darłowem, cysterek w Żarnowcu i nadał Gdańskowi prawa miejskie na prawie lubeckim. Powiększył terytorium księstwa na zachodzie o ziemię słupską i sławieńską i na południu, o Nakło. Pozyskał też tereny na wschód od Wisły, gdzie nad Nogatem zbudował fortecę Zantor, którą musiał oddać Zakonowi Krzyżackiemu.

W polskiej, narodowej narracji historycznej funkcjonuje „czarna legenda” Świętopełka jako zdrajcy i właściwego podżegacza do mordu w Gąsawie, obok Władysława Odonica. Przeciwko poglądowi temu wypowiadali się przedstawiciele kaszubskiej kultury historycznej w XX w., przede wszystkim A. Majkowski i J. Karnowski.

Żądali szacunku dla kaszubskich tradycji historycznych, traktując księcia jako centralną postać pamięci. W dyskursie kaszubskim stał się on wkrótce kluczową postacią - „kaszubskim” księciem i poprzez to wystylizowano go na głównego reprezentanta kaszubskiej historycznej państwowości - tym bardziej, że terytorium księstwa, które ogłosił niezależnym, pokrywało się w dużej mierze z dzisiejszymi terenami kaszubskiego zasięgu językowego. Do pamięci historycznej związanej z ruchem kaszubskim postać Świętopełka wprowadził już Franciszek Ceynowa w poł. XIX w. tekstem Xąże Svjętopólk (w: Trzy rospravy, 1850), podkreślając jego zmagania z Zakonem Krzyżackim i wspierającymi go Piastami. Aluzje odnoszące się do jego postaci pojawiają się u Hieronima Derdowskiego i innych. Przede wszystkim młodokaszubi w czasach międzywojennych „kanonizowali” jego miejsce w kaszubskiej pamięci - zwłaszcza A. Majkowski, J. Karnowski, L. Heyke, F. Sędzicki i młody B. Sychta.

Majkowski w swojej „Historii Kaszubów” (1938) uczynił z niego centralną postać kaszubskiej historii. Karnowski propagował pozytywny mit Świętopełka, mówił o jego historycznej „genialności” i ukazywał zwolenników ruchu kaszubskiego jako historycznych spadkobierców księcia. Dla młodokaszubów Świętopełk pełnił rolę obrońcy słowiańskich interesów nad Bałtykiem i pierwszego władcy, który rozpoznał prawdziwy charakter Zakonu Krzyżackiego i płynące z jego strony zagrożenie. Tak rozumiany książę inspirował liczne dzieła literackie. Heyke w poemacie Dobrogòst i Miłosława (1926-1928) poszedł najdalej, bo na tle interesów słowiańskich znacząco przeciwstawił Świętopełka książętom piastowskim i historycznie go legitymował wobec negatywnej tradycji polskiej. W takim ujęciu Świętopełk został włączony również do kaszubskiej kultury II połowy XX w. W XX w. stał się wraz z Mestwinem II centralnym punktem kaszubskiej kultury pamięci, Mestwin II ze swoim „testamentem” (układem w Kępnie) symbolizuje polsko-kaszubską przynależność, to Świętopełk II wartości takie jak: własna tożsamość, samodzielność i dzielność.

Ikonografia księcia składa się tylko z przedstawień idealistycznych, pomimo tego, że rozpoczęła się już w czasach jego rządów - przy pomocy jego pieczęci, na których przedstawiano go jako jeźdźca lub stojącego i opisywano „Zwantopolc de Danzeke“. W pobliżu nagrobku książąt Pomorza Gdańskiego w archikatedrze w Oliwie znajduje się idealistyczny portret autorstwa gdańskiego malarza barokowego Hansa Hana (1628), do którego nawiązują późniejsze przedstawienia w postaci rycin.
W czasach obecnych powstały okazjonalnie przedstawienia obrazowe, m.in. Macieja Tamkuna, Longiny Wysockiej (z „odwróconą kotwicą“ w tle, 2014 r.). W 1966 r. wybito medal z portretem na 700-lecie śmierci. Wawrzyniec Samp wykonał w latach 70. XX w. serię 27 rzeźbionych medalionów z portretami książąt Pomorza Gdańskiego, pośród nich również Świętopełka. Grób księcia się nie zachował, ale w oliwskiej świątyni znajduje się nagrobek pochowanych tam książąt pomorskich, pochodzący z początku XVII w., na dzisiejszym miejscu w transepcie od 1984 r.

W drugiej połowie XX w. tzw. sygnet Świętopełka, którego znak długo odczytywano jako „odwróconą kotwicę”, zyskał symboliczne znaczenie dla reprezentacji kaszubskich tradycji. Cieszył się zainteresowaniem literackim, jednocześnie coraz częściej używano go w oderwaniu od bezpośredniego związku z tematyką historyczną jako symbol w wielu kaszubskich publikacjach, przede wszystkim w kręgu ZKP. Znak znajduje się na pierścieniu, który został znaleziony w okolicy Korzecznika na Kujawach w 1885 r. i od 1910 znajduje się w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. W przypadku znaku „odwróconej kotwicy” chodzi w rzeczywistości o stylizowaną lilię, która symbolizuje suwerenność. Motyw znajduje się też na brakteatach z czasów Świętopełka. W literaturze postać księcia przybliżył zwłaszcza T. Bolduan w popularnonaukowej pracy Książę Świętopełk (1966), opierającej się na aktualnym stanie badań historycznych. Bolduan jako pierwszy zajmował się tu również rolą księcia w pamięci historycznej. Bądkowski wprowadził Świętopełka jako postać literacką w swoich powieściach historycznych: Młody książę (1980) oraz Chmury (1984), których głównym bohaterem jest jednak jego syn Mestwin II.

Centralnym materialnym punktem kultury pamięci o Świętopełku jest od sierpnia 2010 r. nowy posąg figuralny w Gdańsku, dzieło Wawrzyńca Sampa, ufundowany przez ZKP. Odsłonięto go na 750-lecie Jarmarku Dominikańskiego, którego tradycja sięga do przywilejów nadanych przez Świętopełka. Figura księcia na placu przy ul. Szerokiej ma miecz, tarczę i akt, który symbolizuje nadanie praw miejskich dla Gdańska. Na cokole znajduje się hasło ZKP w języku kaszubskim: „Zrzeszonëch naju nicht nie złómie“. Plac otrzymał nazwę Skwer Świętopełka Wielkiego w marcu 2022 r. na wniosek ZKP.

Natomiast, w Parku Oliwskim od 1967 r. stoi popiersie księcia autorstwa Alfonsa Łosowskiego. Od XX w. do czasów współczesnych często nadawało się i nadaje się ulicom lub osiedlom imię Świętopełka albo Świętopełka Wielkiego na Kaszubach i Kociewiu, m.in. w Chmielnie, Chojnicach, Gdańsku, Gdyni, Juracie, Koleczkowie, Kościerzynie, Rumi, Słupsku, Somoninie, Stężycy, Tczewie, dodatkowo jeszcze też w Bydgoszczy, Świeciu, Szczecinie, Toruniu. W Kartuzach w pobliżu kolegiaty znajduje się Gaj Świętopełka, dzisiaj popularne założenie parkowe.

„In nomine sancte et individue trinitatis. Ego Swantopolcus princeps de Gdanize…” W imię świętej i jedynej Trójcy. Ja Świętopełk, książę na Gdańsku” - tak rozpoczyna się dokument sporządzony w książęcej kancelarii 800 lat temu.

To w nim książę Świętopełk zapoczątkował prawny byt Rumi. Władca w 1224 r. wystawił przywilej potwierdzający przynależność terenów Rumi do dóbr cystersów oliwskich. Jest to najstarszy dyplom z zespołu oliwskiego, zachowany w oryginale do naszych czasów. Według znawców przedmiotu, profesorów Ericha Keysera i Gerarda Labudy, datą graniczną powstania owego dokumentu - choć niedatowanego - jest 23 kwietnia 1224 roku.

Z tej okazji 24 kwietnia br. Społeczny Komitet Obchodów 800-lecia Rumi zorganizował w Piwnicy Romańskiej, oddziale Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, prezentację kopii dokumentu, którego poszukiwaniem zajmuje się od dwóch lat.
- Spotykamy się w wyjątkowym miejscu, w XIII-wiecznym wnętrzu z czasów księcia Świętopełka.

Tutaj, na placu pod bazyliką św. Mikołaja, osiedlili się dominikanie, których sprowadził do Gdańska właśnie Świętopełk II Wielki.
Możemy się nawet pokusić o stwierdzenie, że władca odwiedzał te mury - powiedział Kazimierz Klawiter, przedstawiciel SKO 800 Rumia.

Osiem wieków później „książę jako żywy” ponownie zawitał do Piwnicy Romańskiej, by przekazać rumianom wierną kopię dyplomu oznaczonego przez Maxa Perlbacha w Pommerellisches Urkundenbuch numerem 18. - Dla mieszkańców Rumi dokument jest bezcenny i bardzo ważny w wymiarze symbolicznym, ponieważ zapoczątkował prawny byt naszego miasta.

Dlatego zdecydowaliśmy się uczcić punkt kulminacyjny 800-lecia w wyjątkowo dostojny sposób - okazując kopię najstarszego znanego zabytku gdańsko-pomorskiej dyplomatyki.

Została wykonana przez mistrzów Barbarę Bodziony (dokument na pergaminie) i Tadeusza Grajpela (pieczęć książęca), na podstawie odnalezionej przez nas w Marburgu fotokopii z 1943 roku - podkreślił K. Klawiter.
Informacje o jubileuszu Rumi znajdują się na stronie internetowej: rumina800.pl.

Korzystałem z artykułu Miloša Řezníka o Świętopełku II Wielkim

Jesteśmy na Google News. Dołącz do nas i śledź "Dziennik Bałtycki" codziennie. Obserwuj dziennikbaltycki.pl!