To bazylika może skarżyć muzeum, a nie odwrotnie

Niedawna burza medialna wokół zabytków sztuki z bazyliki Mariackiej ucichła. Nadal nie wiadomo, czyją są one własnością.
Przypominam: zabytki zostały przetransportowane w roku 1945 z Gdańska do Muzeum Narodowego w Warszawie, jako do centralnej składnicy dzieł sztuki. Chodziło o to, żeby te dzieła sztuki nie stały się łupem wojsk radzieckich. Prof. Stanisław Lorentz, który zorganizował całą akcję, nie był ,rabusiem’, o czym w Gdańsku się nie pamięta. On chciał te zabytki uratować i zabezpieczyć przed celowymi czy przypadkowymi zniszczeniami w dramatycznej sytuacji. Na miejscu w Gdańsku, działał w jego imieniu, prof. Michał Walicki, mój późniejszy nauczyciel akademicki. Miał bardzo skromne środki i kilku żołnierzy WP do pomocy, a po drugiej stronie była potęga.

Czy ze szlachetnych intencji uratowania dział sztuki wynika tytuł własności ?
Muzeum Narodowe w Warszawie nie ma - moim zdaniem - prawa własności do dzieł sztuki, które uratowało w roku 1945. Poczuwa się jednak do własności tych dzieł, bo były czy nadal są eksponowane jako część muzealnej kolekcji. A przecież w ostatnich latach Muzeum musiało zwrócić szereg dzieł sztuki ich właścicielom.

Muzeum Narodowe w Warszawie powołuje się na argument prawny - dekret z 1946 roku o przejmowaniu majątku opuszczonego i poniemieckiego.
Gdańsk, jak mi wiadomo, był Wolnym Miastem. Jak można więc stosować tym wypadku dekret o majątku poniemieckim? Pochodzenie tych przedmiotów nie jest nieokreślone, bo były własnością konkretnych kościołów w Wolnym Mieście. Upór Muzeum Narodowego w Warszawie, które uważa się nadal za właściciela tych dzieł, jest dziwaczny w świetle prawa własności uznawanego na świecie. A może Muzeum Narodowe w Warszawie powinno zmienić prawników na młodszych, wykształconych po roku 1989, w innym ustroju.
Inna sprawa, że Kościół powinien przeznaczać o wiele większe środki finansowe na konserwację i konieczne zabezpieczenie przed kradzieżą dzieł sztuki, które odzyskał czy odzyska.

Bazylika Mariacka w Gdańsku może się wykazać posiadaniem wszelkich certyfikatów bezpieczeństwa.
To prawda, ale na terenie kraju są znane zaniedbania w zakresie zabezpieczenia dzieł sztuki znajdujących się w świątyniach. Mamy skandaliczny przykład braku dbałości o katedrę w Gnieźnie! Dokonano ostatnio kradzieży pierścienia pamiątki po kard. Stefanie Wyszyńskim z okresu Millenium. Pierwsza kradzież w skarbcu gnieźnieńskim przydarzyła się przed rokiem 1939, a kolejna to barbarzyńskie zniszczenie relikwiarza w ,,stanie wojennym’’. Czy nie można było staranniej zabezpieczyć zbiorów katedry?

Niech tłumaczy się z tego ks. Prymas. Bazylika Mariacka ma odpowiednie zabezpieczenia.
Jeśli zabezpieczenia w bazylice są wystarczające, to nie ma powodów, by zabytki z bazyliki były eksponowane w Muzeum Narodowym w Warszawie. Także formalnie nie są własnością Muzeum. Ono było przechowalnią czasową tych dzieł.
Taka była bowiem idea muzealników, którzy w roku 1945 ratowali zabytki z narażeniem swego życia na Pomorzu i Śląsku.

Czyli jeśliby bazylika Mariacka spełniała wszystkie warunki konserwatorskie i bezpieczeństwa...
To dzieła sztuki powinny wrócić na swoje miejsce !

Ale stan faktyczny jest taki, że kolejna dyrekcja Muzeum Narodowego stwierdza: ,, a my wam tych dzieł i tak nie oddamy!"
W tej sytuacji powinien być wytoczony proces Muzeum Narodowemu w Warszawie , które niesłusznie uważa się za właściciela tych przedmiotów. Muzeum przecież nie dysponowało tymi dziełami przed 1939 rokiem !

Tylko, że teraz to dyrekcja Muzeum straszy bazylikę sądem.
A tymczasem bazylika mogłaby straszyć wytoczeniem sprawy o przejęcie własności kościelnej, które było czasowe, związane z dramatyczną powojenną sytuacją. Obecnie nie ma uzasadnienia dla pozostawania tych obiektów w muzeum. Moim zdaniem są to też prawne zaniedbania ze strony nuncjusza papieskiego po roku 1989 r., który miał ponad 20 lat do załatwiania tej sprawy. Upomniano się skutecznie o zabraną ziemię Kościołowi, ale widocznie dzieła sztuki były mniej ważne w optyce arcybiskupa Kowalczyka czy ks. Prymasa Glempa.

Sądu wszyscy chcą jednak uniknąć. Czy władza polityczna nie powinna się wtrącić w ten spór? To przecież część szerszego problemu rewindykacji majątku kościelnego, który po 1945 roku został przejęty przez różne instytucje państwowe.
Żaden z rządów po 1989 roku tego się nie podjął.

Czemu?
Nie znam wszystkich okoliczności, ale wydawać się może, że kolejni ministrowie kultury i dziedzictwa narodowego jakby nie byli w pełni władni w swoim resorcie. Obecnie, w sytuacji politycznej diametralnie innej niż w 1945 roku, część obiektów muzealnych już zwrócono pierwotnym właścicielom, a więc pora, by tak stało się z resztą dzieł sztuki kościelnej.

Czy minister jest władny przygotować ustawę w tej kwestii ?
Na pewno, w ciągu roku można opracować ustawę i przeprowadzić przez Sejm i Senat RP.
Ministerstwo nie potrafiło przeciąć tego gordyjskiego węzła.
Przecież te obiekty zostały zawiezione do Warszawy w okolicznościach dramatycznych w celu ich przetrwania. Nie zastanawiano się na kwestiami własności. Taki był wtedy moment historyczny.

To może premier z Gdańska mógłby coś zrobić ?
Na pewno. Mogę tylko podpowiedzieć, że dobrze byłoby rozwiązać sprawę raz na zawsze. Również dla Muzeum Narodowego w Warszawie byłoby to dobrym rozwiązaniem. Przecież w tej chwili mamy do czynienia tak naprawdę z fikcją wobec zabytków , które powróciły do Gdańska, ale zostały w systemie ksiąg inwentarzowych Muzeum w Warszawie.

Rezygnacją z fikcji byłoby również to, że wszystkie dzieła wracają do Gdańska?
Wymuszone sytuacją przechowywanie przedmiotów miało sens w latach 50-tych. Ale od lat 60 można to było załatwić, tyle , że nie było woli politycznej, aby zawrzeć odpowiednie porozumienie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z Kościołem.

Panie profesorze, od dwudziestu lat żyjemy w demokratycznej wolnej Polsce.
Tak, ale dzieła sztuki kościelnej nadal nie wracają do swych prawowitych właścicieli

Juliusz A. Chrościcki, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący narodowego komitetu historii sztuki przy CIHA.