Fruwający klejnot. W Polsce żyje tylko kilkaset okazów niepylaka apollo. Złapanie choćby jednego z nich jeszcze bardziej zachwieje ich rodz

Już w XVIII wieku został opisany przez Karola Linneuszala. Nie bez przyczyny jego gatunkowa nazwa brzmi tak jak imię greckiego boga, który uważany jest za symbol piękna i harmonii, ucieleśnienie klasycznych proporcji. Niepylak bowiem urodą może konkurować tylko z paziem żeglarzem i paziem królowej.

Kusi kolekcjonerów

Od niepamiętnych czasów motyle były obiektem zainteresowania kolekcjonerów, a ten stanowi olbrzymią pokusę dla zbieraczy hobbystów.

Niektórzy podejmowali dalekie wyprawy, aby złowić rzadki gatunek do swojej kolekcji. Popyt na barwne i rzadkie okazy motyli spowodował, że wielu zbieraczy zaczęło je łowić dla celów handlowych. Już w ubiegłym stuleciu za okazy należące do ginących gatunków i podgatunków płacono spore sumy. Niestety, proceder ten nadal kwitnie, na czarnym rynku wciąż można kupić motyle, których gatunek jest pod ochroną a handel zabroniony od 1966 roku.

Motyle te występują w Nowej Gwinei i są największymi motylami na świecie. Rozpiętość skrzydeł to około 280 mm a masa ciała często przekracza 25 gram.

Niepylak apollo uważany jest za gatunek wymierający. Dlatego złapanie choćby jednego z kilkuset żyjących jeszcze w Polsce okazów może przyczynić się do przyspieszenia jego wymarcia.

Wybredny smakosz

Obecnie na świecie istnieje prawdopodobnie kilkaset odmian tego gatunku, ale w naszym kraju występują już tyko dwie izolowane populacje: tatrzańska i pienińska. Jeszcze 100 lat temu motyl ten zajmował obszary nizinne. Powodem zanikania jest kurczenie się jego naturalnych siedlisk spowodowane zarastaniem łąk górskich przez roślinność drzewiastą.
Niepylak apollo jest niestety zwierzęciem niebywale wybrednym, jeśli chodzi o pokarm. W pełni ukształtowany owad dorosły (imago od dwóch do czterech tygodni) odżywia się głównie nektarem chabrów, ostów i ostrożni. Zabójcza dla apolla jest obecność metali ciężkich w rozchodnikach, które stanowią pokarm jego gąsienicy (delikatnie owłosionej, aksamitnie i czarno umaszczonej - z pomarańczowymi plamkami po bokach).

Niechęć do wędrówek

Oprócz niebywałego wprost przywiązanie tego motyla do miejsca zamieszkania, cechuje go niechęć do dalekich wędrówek. Jego lot powolny i ciężki, przechodzący niekiedy w szybowanie - odbywa się tylko pośród nasłonecznionych łąk i zboczy, wśród górskich kotlin i jasnych dolin. Na zmniejszenie się populacji apolla wpływają również naturalni wrogowie - pasożyty i drapieżniki, a także zmiany klimatyczne i genetyczne. Dla żadnego owada w Polce nie zrobiono tak wiele, by uratować go przed wyginięciem.

W Pieninach usypywano dla niepylaków sztuczne piarżyska, sadzono ich ulubione kwiaty, wycinano drzewa zasłaniające im słońce, a entomologowie przemierzali góry, by policzyć te zagrożone wyginięciem motyle co do sztuki.

Szczególna uwaga etnologów i badaczy skierowana jest na Pieniny, gdzie na południowych zboczach Trzech Koron od wieków żyje niepylak apollo.

Pas cnoty

Samiec niepylaka apollo po zapłodnieni samicy zalepia jej otwór płciowy lepką, zasychającą wydzieliną, która buduje na ciele samicy sphragi - chitynową strukturę uniemożliwiając a jej kolejną kopulację. Sphragis to greckie słowo oznaczające pieczęć. „Zapieczętowana” samica nie ma jednak problemu ze złożeniem jaj, do tego służy jej bowiem drugi otwór płciowy. Zachowanie takie występuje tylko u niektórych gatunków motyli.

Na przełomie lutego, marca ze złożonych w poprzednim roku jaj wylęgają się młode gąsienice i zaczynają żerowanie. W maju przekształcają się w poczwarki. W drugiej połowie czerwca z poczwarki wylęgają się motyle, przy czym samce pojawiają się zwykle wcześniej niż samice.

Co jedzą motyle?

- Być może pytanie wydaje się banalne - mówi przyrodnik Marcin Wilga - Przecież każdy widział motyle nalatujące na kwiaty i spijając nektar przy pomocy długiej ssawki. Tymczasem owady te przechodzą cztery fazy rozwoju: rozwijają się z jaja w larwę, nazywaną gąsienicą, następnie w poczwarkę i w końcu w postać dojrzałą, czyli doskonałą (imago). Zanim się wylęgną, motyl korzysta ze składników pokarmowych w jajku. Następnie świeżo wykluta gąsienica zwykle zjada osłonkę jaja, a następnie szuka pożywienia, którym zazwyczaj jest roślinność.

Aparat gębowy dorosłych motyli posiada ssawkę utworzoną z ruchomych zestawionych żuwek zewnętrznych. U niektórych gatunków jest ona dłuższa niż całe ciało.

- Prawie wszystkie motyle zanurzają ją w kwiatach i spijają nektar - dodaje Marcin Wilga. - Niektóre żywią się sokiem z gnijących owoców lub mięsa, piją też wodę z kałuży. U pewnych gatunków ssawka zanika, co sprawia, że osobniki dorosłe nie przyjmują już pokarmu, korzystając jedynie z nagromadzonych zapasów tłuszczu i po akcie prokreacji giną.

Zimują zwykle jaja

Cykl rozrodczy apolla na przebieg roczny, przy czym najczęściej zimują jaja. Gąsienica, która zwykle wylęga się wczesną wiosną, staje się wkrótce bardzo żarłoczna, a późną porą wiosenną żeruje już we dnie i w nocy na rozchodnikach, niekiedy na rojniku pospolitym. W czerwcu następuje przepoczwarczenie, a w czerwcu z grubej poczwarki wylatuje dojrzały motyl, który żywić się teraz będzie - niczym grecki bóg, nektarem kwiatów - opowiada przyrodnik.

Z wyjątkiem arktycznej pustyni lodowej, motyle spotkać można na wszystkich kontynentach i we wszystkich strefach klimatycznych, od pustyni po wysokie góry. Zdecydowanie najliczniej występują jednak w tropikach.
Mnóstwo z 600 gatunków paziowatych (jest wśród nich niepylak apollo) należy do najpiękniejszych motyli świata. Wiele z nich mam mocno wydłużone końce skrzydeł, przypominające ogon jaskółki. Gąsienice paziowatych są duże i najczęściej kolorowe, na grzbiecie mają gruczoł, który wydziela osobliwy zapach.

- Zadziwiające są również narządy smaku motyli, znajdujące się na odnóżach - opowiada przyrodnik. - Naukowcy odkryli, że pewne gatunki motyli mogą za pomocą tych narządów odczuwać smaki 25 tysięcy razy lepiej niż my językiem.
- Motyli świat pełen jest tajemnic i tak naprawdę niewiele wiemy o ich zwyczajach. Owady zaliczane do rzędu motyli (Lepidoptera - łuskoskrzydłe), to fruwające klejnoty - zapewnia miłośnik przyrody Marcin Wilga.

Mniejszy kuzyn

W Polsce żyje mniejszy kuzyn niepylaka apollo - niepylak mnemozyna. Rozpiętość jego skrzydeł to 6 centymetrów. Gatunek ten jest rzadki i chroniony, choć jego sytuacja nie jest aż tak dramatyczna. Występuje głównie we wschodniej części kraju, ponadto izolowane stanowiska tego motyla istnieją w Sudetach, gdzie kiedyś był bardzo liczny
Jego niski, ciężki lot oraz dość skromna szata sprawiają, że bardzo często mylony jest z pospolitym bielinkiem kapustnikiem. Ten chroniony w Polsce piękny motyl dzienny ma białe skrzydła z wyraźnymi, czarnymi plamkami. Czarna gąsienica z czerwonymi kropkami pozbawiona jest włosków łacińska nazwa tego gatunku - Parnassiu mnemozyna nawiązuje do imienia jednej z mitycznych muz.