XIX-wieczne witraże wróciły do zamku w Malborku. Zabytki zostały zaprezentowane w obecności ministra kultury

Jedna z kwater witrażowych, które właśnie wróciły do zamku, przedstawia proroka Mojżesza, druga posiada motyw ornamentalny. Obie stanowiły element całego zespołu oszkleń wykonanych dla kościoła pw. Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku. Zarząd Odbudowy Zamku, na którego czele stał Conrad Steinbrecht, kierujący pracami mającymi przywrócić dawną świetność warowni, w 1884 roku rozpoczął współpracę z Johannem Baptistą Haselbergerem z Lipska oraz z Królewskim Instytutem Witrażownictwa w podberlińskim Charlottenburgu. Odzyskane właśnie kwatery pochodzą z tego drugiego źródła.

Steinbrecht i jego następca, Bernhard Schmid, zadanie wykonali, ale odbudowany pod ich kierunkiem zamek został zamieniony w gruzowisko zimą 1945 roku podczas natarcia Armii Czerwonej. W wyniku ostrzału artyleryjskiego runął m.in. kościół NMP. Po wojnie wiele dzieł i elementów wyposażenia zamku zostało utraconych bądź rozproszonych, trafiając do rąk prywatnych, muzeów i instytucji w Polsce. Niektóre znajdują się również za granicą. Po niektórych ślad całkowicie zaginął.

Dwa witraże z kościoła NMP po zakończeniu II wojny światowej w nieznanych okolicznościach trafiły do Zalewa, gdzie zostały wstawione w otwór okienny oraz drzwiowy kościoła pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty. Z ich odzyskaniem wiąże się całkiem ciekawa historia. W Muzeum Zamkowym w Malborku od 2018 roku działa powołany przez dyrektora zespół, którego zadaniem jest wyszukiwanie zabytków utraconych i rozproszonych, pochodzących z przedwojennych zbiorów.

Ustaliliśmy, że w kościele w Zalewie mogą się znajdować te dwa witraże. Kiedy tam pojechaliśmy, już ich nie było – mówi Aleksandra Siuciak, kierownik projektu „Straty” w Muzeum Zamkowym w Malborku.

Okazało się, że w 2020 r. w trakcie remontu świątyni w Zalewie kwatery zdemontowano i przekazano do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, by pracownicy Katedry Konserwacji – Restauracji Architektury i Rzeźby Wydziału Sztuk Pięknych zajęli się ich renowacją. Naukowcy z UMK w trakcie prac zaczęli podejrzewać, że zabytki najprawdopodobniej pochodzą z innego miejsca, i tak ustalili, że chodzi o zamek w Malborku.

Dla kościoła w Zalewie pracownicy UMK wykonali kopie, natomiast oryginalne kwatery po renowacji wróciły do „domu”, czyli do Muzeum Zamkowego, i zostały w piątek (4 sierpnia) zaprezentowane w obecności prof. Piotra Glińskiego, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, w Letnim Refektarzu Pałacu Wielkich Mistrzów na Zamku Średnim. Odzyskane obiekty zasilą malborską kolekcję witraży. Szef resortu zwiedził m.in. kościół NMP na Zamku Wysokim, gdzie znajdowały się przed wojną.

Cała operacja powrotu witraży odbyła się przy udziale Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. To przykład działań restytucyjnych w kraju, natomiast szef resortu przypomniał, że w ostatnich ośmiu latach do Polski w wyniku działań MKiDN, podejmowanych we współpracy z wieloma instytucjami, z zagranicy powróciło ponad 600 obiektów utraconych. Wyjaśnił, że obecnie prowadzonych jest 150 procesów restytucyjnych w 15 krajach świata.

Za każdym razem los dzieł odzyskiwanych jest inny, ponieważ zależy od ich historii oraz uwarunkowań prawnych. Do Federacji Rosyjskiej złożyliśmy 20 wniosków restytucyjnych, które pozostały bez odpowiedzi. Mamy także kłopoty z innymi państwami, m.in. Niemcami, które nie rozwiązały problemów prawnych wynikających z przedawnienia po upływie 30 lat w stosunku do skradzionych dóbr kultury i strat wojennych. Udowadniamy jednak, że można być skutecznym nawet wtedy, gdy inni nam nie pomagają – mówił minister Gliński.

CZYTAJ TEŻ: Straty wojenne zamku w Malborku na przykładzie "Sprawozdań Zarządu Towarzystwa Odbudowy i Upiększania Zamku Malborskiego"

W obecności ministra kultury oprócz dwóch kwater witrażowych w Muzeum Zamkowym zaprezentowany został również hełm garnczkowy z przedwojennej kolekcji 11 tego rodzaju hełmów, które do 1945 roku wisiały w kaplicy św. Anny w malborskim zamku (wnętrze pod kościołem NMP). Zaginął w okresie powojennym, pod koniec lat 50. XX wieku. Ostatnio znajdował się w prywatnych, ale gdy prywatny kolekcjoner, Ryszard Janiak zapoznał się z historią obiektu, zdecydował się dobrowolnie przekazać go do Muzeum Zamkowego w Malborku.

- Takich przykładów mamy coraz więcej. Zgłaszają się do nas różne osoby z zapytaniem, czy konkretne dzieło nie znajduje się na liście dzieł utraconych. Ostatnio mieliśmy także zgłoszenie od obywateli niemieckich, którzy wyrazili chęć zadośćuczynienia grzechom przodków poprzez zwrócenie skradzionego obiektu. Dziś prezentujemy trzy wspaniałe dzieła sztuki, które wracają do domu dzięki współpracy i profesjonalizmowi. Dziękuję wszystkim, którzy się do tego przyczynili. To wspólny sukces – podsumował minister kultury.

W Malborku minister skończył swoją piątkową wizytę na Powiślu i Żuławach. Wcześniej odwiedził też oddziały Muzeum Zamkowego, czyli zamki w Kwidzynie i Sztumie. W Malborku szef resortu zapoznał się również z postępami robót przy rekonstrukcji średniowiecznych budynków gospodarczych na Przedzamczu.