Troskliwy podwodny ojciec. Rybę tę łatwo rozpoznamy po kolcach na grzbiecie. Oto ciernik

Czerwony błysk przemykającego zygzakiem samca od razu zwraca uwagę samic ciernika. Kiedy samiec jest gotowy do tarła, jego brzuch, piersi i wnętrze pyszczka stają się czerwone. Stara się zaprezentować je samicy w niezwykłym tańcu.

Większość ryb składa ikrę i nasienie wprost do wody i pozostawia ich połączenie prądom wodnym. Los pozostawionego bez opieki potomstwa jest wówczas bardzo niepewny, dlatego zwierzęta rozmnażające się w ten sposób muszą składać bardzo dużo jaj. Ale niewielki ciernik wkłada w opiekę nad swym potomstwem znacznie więcej wysiłku.

Ryby te znane są z ciekawych zwyczajów rozrodczych, a szczególnie z budowania przez samce gniazd oraz opieki nad ikrą i narybkiem. Chętnie są hodowane w akwariach oraz wykorzystywane do badań, m.in. genetycznych.

Polowanie na samice

W sezonie rozrodczym samiec buduje gniazdo. Wygrzebuje w dnie jamkę i wznosi nad nią tunel z wodorostów i śluzu, wydzielanego przez jego nerki. Kiedy ciernikowi uda się przekonać samicę, by złożyła ikrę w gnieździe, cierpliwie czeka na kolejną, która również da się na to namówić. Potem pilnie strzeże złożonego w gnieździe „skarbu”, niestrudzenie wachlując płetwami, aby zapewnić jajom wodę zawierającą dużo tlenu, która jest potrzebna dla ich prawidłowego rozwoju.

- Każdy, kto przebywał nad wodą, zetknął się z tą pospolitą, ale niezwykłą rybką - mówi Sebastian Nowakowski z Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana”. - Ciernik ma dwie formy, różniące się genetycznie - nieco mniejszą słodkowodną (do ok. 8 cm długości) i morską (do ok. 11 cm). Lubi miejsca niezbyt głębokie, o spokojnym przepływie wody, dlatego w rzekach oraz w jeziorach jest liczny. Populacje morskie przebywają chętnie w ujściach rzek. Nie ma wielkich wymagań co do jakości wody. Jest aktywny całą dobę, chętnie poluje nocą - nie potrzebuje dużego natężenia światła, lokalizując zdobycz za pomocą dużych i wrażliwych oczu oraz narządu linii bocznej.

Walka na pyski i kolce

Koluch, czart, kat - to potoczne nazwy ciernika wynikające z jego specyficznego rozmieszczenia kolców. Rybę tę łatwo rozpoznamy po kolcach na grzbiecie (2-5, ale zwykle są 3) przed płetwą grzbietową oraz po płetwach brzusznych, przekształconych w kolce. Kolce stawiane są przez rybę w razie najmniejszego nawet stresu i stanowią doskonałą formę obrony przed wieloma drapieżnikami, jednak nie chronią ciernika przed pożarciem przez suma, wydrę czy większe mewy.

Wiosną samce stają się wobec siebie agresywne. Często dochodzi pomiędzy nimi do walki - wówczas przydają się kolce.

Tłuściutki lider

Cierniki poza okresem tarła żyją w luźnych stadach i mają wiele ciekawych zachowań społecznych. Upodobanie do życia w grupie może nawet prowadzić do ustalenia swoistej hierarchii - opowiada Sebastian Nowakowski. - Kilkanaście lat temu zbadano, jak dochodzi u cierników do wyboru lidera, za którym stado podąża w celu zdobycia pożywienia. Eksperymenty przeprowadzano w specjalnym zbiorniku z przejściami do dwóch innych. Do stada cierników wpuszczano dwa drony w formie rybek, z których jedna była grubiutka i dobrze ubarwiona, a druga wyglądała na wychudzoną lub nawet chorą. Każdy dron był sterowany pilotem w kierunku innego zbiornika. Okazało się, że na rybkę wychudzoną niemal nikt nie zwracał uwagi, większość płynęła za tłuścioszkiem. Co ciekawe, tendencja do podążania za porządnie „odżywionym” osobnikiem rośnie wraz ze wzrostem liczebności płynącego stada. Jak widać, cierniki zwracają uwagę głównie na wygląd i niewiele różnią się w tym względzie np. od ludzi.

Zaloty i opieka

Tarło odbywa się w wodzie o temperaturze 17-19 stopni, czasem nawet jeszcze w sierpniu. Kiedy samica ciernika z brzuchem wypełnionym ikrą pojawi się w pobliżu, samiec rozpoczyna popisy, płynąc w jej stronę zygzakiem. Ona okazuje gotowość do tarła, ustawiając się blisko powierzchni wody z głową nieco wyżej niż ogon. Amant prowadzi ją wówczas w głąb do przygotowanego przez siebie gniazda, wskazując wejście pyskiem. Następnie obraca się bokiem, demonstrując swój czerwony brzuch. Jeśli samica nie przystępuje do tarła, sfrustrowany zalotnik atakuje ją, skubiąc jej boki. Kiedy samica wreszcie wpływa do gniazda, samiec poszturchuje jej brzuch, aby skłonić ją do złożenia jaj (do 100 sztuk). Gdy ona opuszcza gniazdo, samiec wpływa do środka, by złożyć nasienie. Następnie strzeże zapłodnionej ikry. Jego ruchy zapewniają wzrastającym w jajach zarodkom „przewietrzenie” natlenioną wodą.

Larwy pojawiają się po 1-2 tygodniach, w zależności od temperatury wody. Troskliwy ojciec pilnuje ich, chwytając każdego uciekiniera w pyszczek i ostrożnie wypluwając z powrotem do gniazda. Po kolejnych dwóch tygodniach narybek usamodzielnia się i musi opuścić gniazdo, by uniknąć pożarcia. Ojciec przestaje się interesować dziećmi, traci piękne barwy i powraca do stada. Młode dojrzeją po dwóch latach.

Samiec z samcem

Bywa, że samce o najniższej pozycji w grupie upodabniają się wyglądem do samic i między nimi a właścicielem gniazda dochodzi do kontaktu homoseksualnego, którego śladem jest obce nasienie w gnieździe dominanta.

- Ciekawe jest stwierdzenie w 2019 roku jajożyworodności u morskich form cierników z rejonu Hebrydów - dodaje biolog. - Okazało się, iż niektóre samice, które nie złożyły ikry w gnieździe, przetrzymują ją we własnym ciele. Początkowo sądzono, iż ikra ta skazana jest na straty. Jednak sekcje samic ujawniły obecność żywego narybku, który bez problemu dawało się odchować w akwarium. Musi więc dochodzić u tej populacji cierników do zapłodnienia wewnętrznego, nie wiemy jednak jeszcze, jak do tego dochodzi.

Ulubieniec akwarystów

Od dawna ciernik był hodowany w jednogatunkowych akwariach zimnowodnych. Do jego utrzymywania zaleca się akwaria powyżej 80 l - i im większe, tym lepiej. Trzyma się w nim zwykle jednego samca i kilka samic. Niestety, w akwarium agresja samców wobec siebie jest bardzo widoczna i najczęściej silniejszy zabija słabszego. Do tego samce czasem atakują samice niegotowe do tarła. Dlatego w akwarium nie może brakować bujnej roślinności i licznych kryjówek. Temperatura wody nie powinna przekraczać 22 stopni, jednak przy sprawnym filtrze i napowietrzaczu ciernik zniesie nawet 27 stopni - wszak w naturze jego ulubionym miejscem są płytkie, nagrzane od słońca wody.

Ciernik żywi się drobnymi bezkręgowcami, m.in. planktonem, owadami i narybkiem innych ryb. Zdarza się także pożeranie własnych młodych. Woli on żywy pokarm, jednak w akwarium można dokarmiać go np. ikrą ryb i maleńkimi kawałkami surowego mięsa. Żyje ok. 4 lat.

Mniejszy kuzyn

Ciernik należy do niewielkiej rodziny ciernikowatych, liczącej 14 gatunków, u nas spotkamy trzy.

- Jest wśród nich cierniczek, o wiele rzadszy u nas gatunek, który preferuje wody chłodniejsze słodkie - kontynuuje Sebastian Nowakowski. - Osiąga u nas południową granicę zasięgu mniej więcej w rejonie Poznania. Jest mniejszy od ciernika, dorasta do 6 cm, a na grzbiecie ma 7-12 kolców. W czasie godów gardło i podbrzusze samczyka stają się czarne. Cierniczek ma łagodniejsze usposobienie i w akwarium można trzymać grupkę rybek, nawet kilka samców.

Największy i najsłabiej zbadany przedstawiciel ciernikowatych to pocierniec, dorastający do ok. 22 cm. Żyje w morzu do głębokości ok. 10 m. Na grzbiecie ma ok. 15 drobnych kolców. Jest rzadki i objęty u nas od dawna ochroną. U tego gatunku samice po tarle giną, tym bardziej więc opieka ojca jest kluczowa dla przetrwania potomstwa. Żyje prawdopodobnie dwa lata.