Morświn… jedyny bałtycki waleń. Jego populacja w Bałtyku jest zagrożona

Morświn to jeden z najmniejszych na świecie waleni. Oprócz niewielkich rozmiarów, charakteryzuje się okrągłym ciałem o zaokrąglonym profilu głowy. Jego pysk nie jest zakończony dziobem, co cechuje spokrewnione i często z nim mylone delfiny, które bardzo rzadko odwiedzają Bałtyk. Natomiast zdecydowanie najlepszą cechą odróżniającą go od krewniaków jest niska trójkątna płetwa grzbietowa, która u delfinów jest wysoka i sierpowata. Morświn zasiedla głównie płytsze wody przybrzeżne strefy umiarkowanej półkuli północnej (zarówno Atlantyk jak i Pacyfik). Może odbywać długie wędrówki, natomiast w okresie godowym i rozrodczym powraca do miejsca narodzin. Samce morświna są mniejsze od samic, gatunek ten osiąga maksymalnie około 190 cm długości. Żyje samotnie lub w niewielkich grupach do 10 osobników. Zazwyczaj jest nieśmiały, unika jednostek pływających i ludzi, a także rzadko popisuje się wyskokami z wody. Jest gatunkiem krótkowiecznym, maksymalnie dożywa do około 24 lat, a średnia długość życia to 15 lat. Gody i rozród przypadają na okres między majem a sierpniem. Ciąża u tego gatunku trwa około 10-11 miesięcy, po których na świat przychodzi jedno cielę, a okres karmienia młodych to około 6-9 miesięcy. Morświn jest najliczniejszym i najszerzej rozprzestrzenionym waleniem w Europie.

W skali globalnej morświn pod względem ochrony jest gatunkiem najmniejszej troski według IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody), jego populacja światowa wynosi ponad 1 mln osobników. Natomiast w Europie gatunek ten jest uznawany za narażony, przez co został ujęty w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Wymaga ścisłej ochrony, co wiązało się z wyznaczeniem specjalnych obszarów ochrony (SOO) przez kraje członkowskie UE. Nakłada to również obowiązek utrzymywania korzystnego status ochrony, który jest oceniany na podstawie danych monitoringowych. Są one podstawą tworzenia planów ochrony i podejmowania odpowiednich działań ochronnych. Również duże znaczenie dla ochrony morświnów ma Porozumienie o Ochronie Małych Waleni Morza Bałtyckiego, Północno-Wschodniego Atlantyku, Morza Irlandzkiego i Północnego (ASCOBANS), którego sygnatariuszem jest m.in. Polska.

Bałtyk w obecnej formie wyłonił się około 10 tys. lat temu pod koniec ostatniej epoki lodowcowej. Morświn, jedyny rodzimy dla Bałtyku waleń, zasiedlił go około 9 tys. lat temu. Nie w pełni skamieniałe szczątki tych zwierząt pochodzące sprzed 7,5 tys. lat były znajdowane w rejonie Zatoki Fińskiej i Zatoki Botnickiej. Dzisiejsze najdalej wysunięte na północ stwierdzenia tego gatunku pochodzą również z Zatoki Botnickiej, choć są one bardzo nieliczne. W rejonie Morza Bałtyckiego wyróżniamy 3 odrębne, różniące się pod względem genetycznym i morfologicznym, populacje morświna: populację Bałtyku Właściwego, populację Cieśnin Duńskich oraz populację Morza Północnego.

Dokładna liczebność historycznej populacji morświna w Bałtyku Właściwym jest nieznana, wiadomo jednak na podstawie ankiet przeprowadzonych w Szwecji z rybakami, operatorami promów i strażą przybrzeżną, iż pomiędzy latami 50. a 80. XX wieku nastąpił 99% spadek liczby stwierdzeń tego gatunku na obserwatora w ciągu roku. Obecnie jego populacja w Bałtyku Właściwym jest szacowana na około 500 osobników (wyniki projektu SAMBAH1) i jest uznawana przez IUCN za krytycznie zagrożoną.

Istnieje kilka przyczyn spadku liczebności morświna na obszarze Bałtyku Właściwego. Mimo że gatunek ten nie ma w Morzu Bałtyckim naturalnych wrogów, w przeszłości był on jednak zawsze obiektem polowań. W czasach prehistorycznych był częścią diety osadników znad wybrzeża Morza Bałtyckiego, co zostało potwierdzone kilkoma archeologicznymi znaleziskami wokół Bałtyku. W XIX w. polowano na niego, aby pozyskać jego tłuszcz, co było praktykowane do końca II wojny światowej. Ponadto w pierwszej połowie XX w. wystąpiły surowe zimy w latach 1924, 1929 i 1940, które przyczyniły do dużej śmiertelności morświnów.

W latach 60. pojawiły się dwa kolejne zagrożenia antropogeniczne. Pierwsze było związane z zanieczyszczaniami chemicznymi, takimi jak polichlorowane bifenyle (PCB), a także inne zanieczyszczenia jak DDT i metale ciężkie. Gromadzenie się tych substancji w ciałach organizmów morskich (bioakumulacja) spowodowało istotne obniżenie sukcesu rozrodczego bałtyckich ssaków morskich (3 gatunków fok i morświna). Ponadto substancje te przyczyniają do upośledzania układu odpornościowego, co może skutkować większą ilością pasożytów wewnętrznych. Również w tym czasie bałtyckie floty rybackie zaczęły wykorzystywać cienkie nylonowe sieci skrzelowe, które generowały przyłów, czyli przypadkowe zaplątanie w sieć rybacką. Do dzisiejszego dnia zjawisko przyłowu jest głównym źródłem śmiertelności bałtyckich morświnów, fok, nurkujących ptaków i chronionych gatunków ryb, które docelowo nie są obiektem połowu.

Około 15% transportu morskiego na świecie odbywa się przez Morze Bałtyckie, co sprawia, że jest ono jednym z bardziej ruchliwych mórz świata. W każdej chwili na Bałtyku jest ok. 1500 statków, a w ciągu miesiąca przepływa tu 3000–5000 statków i do 2030 r. ich prognozowana liczba wzrośnie do 9000 statków. Żegluga morska, instalacje morskie (farmy wiatrowe, rurociągi) i działania wojskowe na morzu generują w Bałtyku dużą ilość hałasu podwodnego, który może zakłócać lub zaburzać naturalne zachowania, takie jak żerowanie, gody czy opiekę nad potomstwem. Dźwięki o wysokiej częstotliwości generowane przez łodzie mogą maskować dźwięki, które morświn wykorzystuje do echolokacji. Może to również zmniejszać odległość, na którą mogą się komunikować osobniki (np. samica i młody), a także utrudniać detekcję sieci rybackiej. Krótkotrwałe dźwięki impulsowe o dużym natężeniu powstające podczas wbijania w dno morskie pali pod farmy wiatrowe czy podwodne eksplozje ładunków wybuchowych (działania wojskowe) mogą powodować tymczasowe lub trwałe upośledzenie zmysłu słuchu a w efekcie nawet śmierć.

Działania ochronne
Nawet niewielki poziom przyłowu tego gatunku w połączeniu z prawdopodobnie niskim sukcesem rozrodczym spowoduje załamanie się jego populacji i wymarcie w Bałtyku. Jedynym sposobem jego uratowania jest ograniczenie przyłowu poprzez zaprzestanie użytkowania narzędzi połowowych takich jak stawne sieci skrzelowe, które stanowią poważne zagrożenie dla morświnów, fok i nurkujących ptaków wodnych. Powinny one zostać zastąpione alternatywnymi narzędziami połowowymi bezpiecznymi dla morskich zwierząt, a w miejscach gdzie nie jest to możliwe należałoby wprowadzić obowiązek wykorzystywania akustycznych urządzeń odstraszających, tj. pingerów. Urządzenia te montowane do sieci emitują dźwięki słyszalne dla morświna, ich użycie w znaczący sposób minimalizuje zjawisko przyłowu. Przeszkodą w ich stosowaniu był fakt, iż wczesne ich wersje emitowały dźwięki słyszalne dla fok, co przyciągało je do sieci rybackich, mogąc generować zwiększone straty połowowe spowodowane przez te drapieżniki.

Obecnie dostępne modele tych urządzeń emitują dźwięki, które są poza zakresem słyszalnych przez foki częstotliwości. Pewnym światełkiem w tunelu jest obowiązujące od 26 lutego br. rozporządzenie Komisji Unii Europejskiej 2022/303 z dnia 15 grudnia 2021 r. zmieniające rozporządzenie (UE) 2019/1241 w odniesieniu do środków mających na celu ograniczenie przypadkowych połowów populacji osiadłej morświna z Bałtyku Właściwego w Morzu Bałtyckim. W ramach tego aktu prawnego na obszarach Natura 2000 obowiązywać będzie całoroczny zakazach używania stawnych sieci skrzelowych (najważniejsze miejsca w okresie rozrodu), okresowy zakaz ich używania (9 obszarów, w Polsce Ostoja na Zatoce Pomorskiej) oraz obowiązek wykorzystywania pingerów na dwóch obszarach w Szwecji i w Polsce (obszar Zatoki Puckiej).

W niedzielę 15 maja br. zapraszamy do udziału w XX Międzynarodowym Dniu Bałtyckiego Morświna. W godzinach 11 – 15 edukatorzy Błękitnej Szkoły FRUG w Stacji Morskiej im. Prof. Krzysztofa Skóry Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego zorganizują dla Państwa przy pomniku morświna na Skwerze Kościuszki w Gdyni plenerowe stoisko edukacyjne poświęcone temu najmniejszemu waleniowi. Działania edukacyjne FRUG i SMIOUG są współfinansowane ze środków WFOŚiGW w Gdańsku, a także wspierane przez Grupę LOTOS w ramach kampanii „LOTOS pomaga bałtyckiej przyrodzie”.
Mikołaj Koss FRUG/SMIOUG