Jakie to uczucie, kiedy nagle, nie wiadomo jak ani dlaczego, znika ktoś najbliższy? Na przykład ojciec. Tak się przecież stało ze Stanisławem Mieszkowskim. 20 października 1950 roku wyszedł na spacer z psem. Do domu nie wrócił. Aresztowano go pod zarzutem udziału w spisku.
Nie był on pierwszym z zatrzymanych. Miesiąc wcześniej Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego aresztował kmdr. Zbigniewa Przybyszewskiego. Wkrótce dołączyli do nich Robert Kasperski, Wacław Krzywiec, Jerzy Staniewicz, Kazimierz Kraszewski, Marian Wojcieszek i Adam Rychel, czołowi oficerowie Marynarki Wojennej. Wciągnęła ich machina terroru.
Czas wielkiej czystki
Przemysław Szlosek z Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku przygotowuje wystawę poświęconą tzw. sprawie komandorów. Ma być gotowa pod koniec tego roku. Można powiedzieć, że to kolejna próba przypomnienia sprawy sprzed ponad 60 lat, ale jedna rzecz na pewno będzie tu nowa - nareszcie wiadomo, gdzie są szczątki komandorów Mieszkowskiego i Przybyszewskiego. Tydzień temu potwierdzono, że zostały znalezione w kwaterze Ł, czyli na tzw. Łączce, Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie.
- Po umocnieniu się w Polsce komunistów w wojsku przeprowadzona została czystka na wzór tej, jaka w latach 30. przetoczyła się w Armii Czerwonej - tłumaczy Przemysław Szlosek. - Zaczęto od szeregowych, byłych żołnierzy AK i innych organizacji podziemnych, a potem stopniowo szukano wrogów systemu wśród oficerów i kadry dowódczej. Żeby się znaleźć na celowniku, wystarczył fakt odbywania służby w przedwojennym wojsku.
W grudniu 1949 roku aresztowano kadm. Adama Mohuczego, byłego szefa Sztabu Głównego, i kmdr. Hilarego Sipowicza. W lipcu następnego roku Stanisław Popławski, główny inspektor wyszkolenia bojowego, odwołał ze stanowiska kadm. Włodzimierza Steyera.
Czystka nabierała rozmachu.
- Aresztowanie Mieszkowskiego, Przybyszewskiego i pozostałych komandorów było odpryskiem tak zwanej sprawy generałów, w której grupę oficerów, ze Stanisławem Tatarem na czele, oskarżono o szpiegostwo - mówi Przemysław Szlosek. - Tropy rzekomo prowadziły też do Marynarki Wojennej.
Bohaterów już nie potrzebujemy
Powodów, żeby aresztować komandorów, nie było. Należało je wymyślić albo wymusić na innych zeznania obciążające.
- Za komandorami stała ich kariera. To byli oficerowie cieszący się szacunkiem podwładnych - podkreśla Przemysław Szlosek. - Wszyscy zapisali się w obronie Wybrzeża we wrześniu 1939 roku.
Kasperski dowodził ORP Żuraw, Krzywiec był w obronie przeciwlotniczej, Kraszewski bronił pozycji pod Juratą, Rychel dowodził tzw. baterią duńską, a Wojcieszek 2 Morskim Dywizjonem Artylerii Przeciwlotniczej.
Sławą okryli się Mieszkowski i Przybyszewski. Jeden dowodził kanonierką ORP Generał Haller, drugi baterią im. Heliodora Laskowskiego. Do legendy przeszedł pojedynek artyleryjski prowadzony przez Przybyszewskiego z niemieckimi okrętami. Polskie pociski dosięgły pancernika Schleswig-Holstein.
- Przedwojennych oficerów tolerowano tylko w pierwszych latach po wojnie. Byli potrzebni do zorganizowania na nowo Marynarki Wojennej. Kiedy pozyskano młode, zindoktrynowane w duchu komunistycznym kadry, można było się ich pozbyć - dodaje historyk.
Zaproszenie do samochodu
Informacja Wojskowa działała według wzorców sowieckich: brutalność mieszała się z atmosferą strachu. Lękać się miała ofiara, ale też jego najbliżsi. Najważniejsza była niepewność następnego dnia. Krzysztof Zajączkowski, autor biografii Zbigniewa Przybyszewskiego, pokazał doskonale, jak tydzień po tygodniu, a potem dzień po dniu kontrwywiad osaczał swoje ofiary. Przybyszewski miał być pierwszym ze "spiskujących" komandorów, który tego doświadczył. Zniechęcony zwiększającą się presją i brakiem zrozumienia u przełożonych (w znaczniej części Sowietów), zdecydował się na wystąpienie ze służby. W piątek, 15 września 1950 roku zdał w magazynie wojskowym swoje rzeczy służbowe.
Dwa dni później wyjechał do Warszawy, aby się stawić w Departamencie Personalnym MON i złożyć dokumenty niezbędne do przejścia w stan spoczynku. Udał się tam w poniedziałek, 18 września. Budynek departamentu opuścił o godz. 16, a niebawem, na warszawskiej ulicy, został zaproszony do samochodu. Natychmiast przewieziono go do Głównego Zarządu Informacji, nie informując przez następne dni rodziny o aresztowaniu.
Komandor Mieszkowski nie wrócił ze spaceru. Adama Rychla zatrzymano w czasie podróży służbowej, a Roberta Kasperskiego ściągnięto z urlopu w ważnej sprawie służbowej. Marian Wojcieszek został aresztowany w jego własnym gabinecie, zaś Kazimierz Kraszewski wpadł w ręce informacji po wyjściu z pracy. W grudniu 1951 roku wszyscy byli już pod kluczem.
Oficerów poddano brutalnemu śledztwu. Torturami fizycznymi i psychicznymi usiłowano wymusić na nich przyznanie się do wyimaginowanych win i donoszenie na siebie wzajemnie. Ci, którzy się złamali, próbowali odwoływać zeznania, oczywiście daremnie. Natychmiast wybijano im to z głowy, i to dosłownie. Kapitan Tadeusz Jędrzejkiewicz, który przeszedł przez więzienie na Mokotowie, wyliczył sposoby zdobywania zeznań, które w większości sprowadzają się do jednego słowa: "Bicie". Bito więc pałką, batem, innymi przedmiotami znajdującymi się w zasięgu ręki oprawcy. Wlewano nocą wodę do celi, kopano po nogach, wyrywano włosy z głowy, rozgniatano palce nóg butami, sadzano na nodze od stołka, bito pałką w pięty, smagano pejczem, miażdżono palce rąk. I tak dalej, i tym podobnie. Do tego konwejer, czyli śledztwo non stop dzień i noc przez kilka dni i szantażowanie zabiciem najbliższych.
W imieniu Rzeczypospolitej (?)
Proces komandorów rozpoczął się 15 lipca 1952 roku. Na ławie oskarżonych nie zasiadł jedynie Adam Rychel. Na skutek tortur był w zbyt ciężkim stanie psychicznym. Z człowieka o "pedantycznym usposobieniu, zachowującego powagę w każdych okolicznościach" (tak zapamiętał go Henryk Pietraszkiewicz, były podkomendny w OSMW), został strzęp człowieka. Niewiele lepiej wyglądali pozostali, ale sąd nie dociekał, dlaczego. Przybyszewskiego, Mieszkowskiego i Staniewicza uznano za organizatorów siatki dywersyjno-szpiegowskiej. Dostali karę śmierci, podobnie zresztą jak Wojcieszek i Kasperski. Więcej "szczęścia" mieli Krzywiec i Kraszewski - stanęło na dożywociu.
Czy ma znaczenie to, że wyrok zapadł 21 lipca? Chyba nie. Może co najwyżej symboliczne. Dzień później Sejm ustawodawczy przyjął Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Przy tej okazji Stanisław Popławski, czerwonoarmista w mundurze polskiego generała, a zarazem poseł, grzmiał, że "nieprzebyty mur, który istniał między elitarnym korpusem oficerskim a masą żołnierską w armii przedwrześniowej, stanowił jedną z przyczyn jej słabości. W Ludowym Wojsku Polskim natomiast między korpusem oficerskim a szeregowymi istnieje głęboka więź klasowa i ideologiczna, wypływająca z jedności interesów wyzwolonych z niewoli obszarniczo-kapitalistycznej robotników i chłopów. Pełnymi garściami czerpiemy z przebogatych doświadczeń okrytej sławą bojową Armii Czerwonej...".
Stalin kończył właśnie dzieło zniewalania Polski.
Egzekucja á la Katyń
Wyroków nie wykonano od razu. Skazani dostali czas na wniesienie próśb o ułaskawienie. Albo na oswojenie się z tym, co nieuniknione. Zginąć na placu boju to jednak coś innego niż trafić w ręce kata. Tutaj najgorsze jest czekanie, a przy tym zdanie się na łaskę Bieruta, który w owym czasie był panem życia i śmierci. Kmdr. por. Kasperskiemu i kmdr. Wojcieszce okazał "wielkoduszność". Dla kmdr. Stanisława Mieszkowskiego, kmdr. por. Zbigniewa Przybyszewskiego i kmdr. Jerzego Staniewicza nie miał litości.
Jako pierwszy, 12 grudnia 1952 roku, zginął Staniewicz. Cztery dni później zgładzono pozostałych - strzałem w tył głowy. Ten sposób zabijania ma swoją nazwę: "metoda katyńska". Generalissimus Stalin, człowiek, który stał za śmiercią polskich oficerów w Katyniu, zmarł zresztą w marcu 1953 roku, niespełna trzy miesiące po egzekucji komandorów. Wraz z jego odejściem machina terroru zaczęła zwalniać obroty. Zaczęto nawet "naprawiać błędy".
W 1956 roku wdowa po kmdr. Przybyszewskim dostała od prokuratora generalnego Mariana Rybickiego list z krótką informacją: "Zawiadamiam Obywatelkę, że postępowaniem Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 24 kwietnia 1956 r. postępowanie karne w sprawie męża Obywatelki Zbigniewa Przybyszewskiego, s. Józefa, zostało wznowione. Najwyższy Sąd Wojskowy po ponownym rozpatrzeniu sprawy stwierdził niewinność męża Obywatelki i uchylił wyrok Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 21 lipca 1952 r. (...) skazujący go na karę śmierci. Oznacza to całkowitą rehabilitację męża Obywatelki".
Podobne zawiadomienia dotarły do rodzin pozostałych komandorów. Wszyscy zostali oczyszczeni z zarzutów.
Helena Przybyszewska nie doczekała momentu odnalezienia szczątków komandora. Zmarła w 1992 roku. Na uroczystości wręczenia not potwierdzających identyfikacje szczątków znalezionych na Łączce była wnuczka Przybyszewskiego, Janina Bogusławska.
- Jestem szczęśliwa, że po tylu latach będziemy mogli złożyć szczątki dziadka w grobie i kłaść na nim kwiaty - powiedziała, a syn komandora Mieszkowskiego, Witold, dodał: "Dziś po raz pierwszy nie czujemy się obywatelami drugiej kategorii".
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Dołącz do nas na X!
Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?
