Gdy dłużnik nie oddaje pieniędzy

W ubiegłym roku pożyczyłem koledze sporą kwotę. Jednak w czasie, kiedy powinien mi ją zwrócić, kolega darował swoje mieszkanie jednemu ze znajomych. Nie posiada tym samym już żadnego majątku, a ja nie mogę odzyskać swojej wierzytelności.
Czy dokonanie czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela jest zgodne z prawem? W jakiej formie można żądać uznania tej czynności za bezskuteczną?

Powództwo, z którym wystąpić może wierzyciel pokrzywdzony przez dłużnika rozporządzającego swoim majątkiem, nazwano skargą pauliańską (Actio Pauliana). Instytucja ta wywodzi się jeszcze z prawa rzymskiego - pojawia się po raz pierwszy w kodyfikacji cesarza Justyniana Wielkiego.

W polskim prawie unormowano ją w przepisach art. 527-534 Kodeksu cywilnego. Jeżeli na skutek czynności prawnej dłużnika, a więc w przypadku dokonania przez niego umowy sprzedaży, darowizny itp., osoba trzecia uzyskała określoną korzyść majątkową, wierzyciel może żądać, aby czynność ta była względem niego bezskuteczna. Aby wierzyciel ze skargi pauliańskiej mógł skorzystać, czynność dłużnika musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela i dłużnik w takim celu musi też działać. Ponadto osoba trzecia uzyskująca korzyść od dłużnika musi wiedzieć (lub przy zachowaniu należytej staranności byłaby w stanie się dowiedzieć) o tym, że dłużnik ten działa z pokrzywdzeniem wierzyciela.

W przepisie art. 527 § 2 Kodeksu cywilnego wytłumaczono, że przez czynność prawną dłużnika dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli rozumieć należy taką czynność, w wyniku której dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Stosunek bliskości uzasadniający przyjęcie tego domniemania wiedzy o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela może wynikać również z utrzymywania stałych kontaktów handlowych (wyrok Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1996 r. I CRN 61/96; OSNC 1996/9/125).

Stosunek bliskości, o którym mowa, wynikać może także ze sporadycznych kontaktów gospodarczych pomiędzy dłużnikiem działającym z pokrzywdzeniem wierzyciela a osobą trzecią, którym towarzyszą innego rodzaju relacje o charakterze majątkowym lub niemajątkowym (wyrok Sądu Najwyższego z 9 września 2007 r. V CSK 473/06; OSNC 2008/2/27).
W przepisie art. 527 § 4 Kodeksu cywilnego przewidziano ponadto, że jeżeli korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, to również domniemywa się, że było temu przedsiębiorcy wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie (czyli na przykład na podstawie darowizny), wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie pięciu lat od daty tej czynności.

Wartym zauważenia jest również fakt stosowania przepisów dotyczących skargi pauliańskiej także w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.